57 χρόνια από τον θάνατο του Γρηγόρη Λαμπράκη

Πριν από 57 χρόνια, στις 27 Μαΐου 1963, έφυγε από τη ζωή ο Γρηγόρης Λαμπράκης. Πέντε ημέρες πριν, στις 22 Μαΐου, είχε δεχτεί δολοφονική επίθεση κατά τη διάρκεια συγκέντρωσης της Επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη στη Θεσσαλονίκη, κοντά στη διασταύρωση των οδών Βενιζέλου και Ερμού. Σύμφωνα με την ιατροδικαστική έκθεση, είχε δεχτεί ισχυρό χτύπημα στο κεφάλι από μεταλλικό αντικείμενο.

Ο συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ βουλευτής, υφηγητής της Ιατρικής, παλιός βαλκανιονίκης και κορυφαίος ειρηνιστής Γρηγόρης Λαμπράκης ήταν χωρίς αμφιβολία μια εμβληματική προσωπικότητα της εποχής. Το ακατάβλητο αγωνιστικό πνεύμα και το  κύρος του δημιουργούσαν έναν συνδυασμό «επικίνδυνο» για τους αντιπάλους του σ’ αυτή την ταραγμένη περίοδο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, κατά την οποία ανθούσε το παρακράτος και όλες οι παθογένειες που εκτρέφονταν από την εποχή του εμφυλίου και οδήγησαν τελικά στη δικτατορία.

Το μοιραίο βράδυ της ομιλίας του Λαμπράκη, εκατοντάδες παρακρατικοί πραγματοποιούσαν αντισυγκέντρωση υπό το βλέμμα των αρχών, αποκλείοντας την κυκλοφορία και προπηλακίζοντας όποιον τολμούσε να πλησιάσει. Οι παρακρατικοί σχεδιασμοί ήταν τόσο απροκάλυπτοι, που κι ο ίδιος είχε μιλήσει λίγο πριν από τη δολοφονία του γι’ αυτούς, λέγοντας: «Προσοχή, προσοχή. Εδώ βουλευτής Λαμπράκης. Σαν εκπρόσωπος του Έθνους και του Λαού, καταγγέλλω ότι υπάρχει σχέδιο δολοφονίας μου και καλώ τον υπουργό Βορείου Ελλάδος, τον νομάρχη, τον εισαγγελέα, τον στρατηγό Χωροφυλακής Μήτσου, τον διευθυντή της Αστυνομίας και τον διοικητή Ασφαλείας να προστατεύσουν τη συγκέντρωση και τη ζωή μου».

Αλλά ούτε και η δημόσια αναφορά του στάθηκε ικανή να αποτρέψει τη δολοφονία. Μετά την ομιλία του, ο Λαμπράκης αποχώρησε συνοδευόμενος μόνο από δύο άντρες. Όταν βγήκε στον δρόμο, ένα τρίκυκλο με δύο επιβαίνοντες πέρασε δίπλα του με μεγάλη ταχύτητα. Οδηγός ήταν ο Σπύρος Γκοτζαμάνης και στην καρότσα καθόταν ο Μανώλης Εμμανουηλίδης. Ο Λαμπράκης χτυπήθηκε και έπεσε στο έδαφος αιμόφυρτος. Οι δύο άντρες απομακρύνθηκαν χωρίς να τους σταματήσει κανείς απ’ τους παρευρισκόμενους αστυνομικούς, παρότι το περιστατικό έλαβε χώρα υπό το βλέμμα 180 ανδρών της Χωροφυλακής και πολλών αξιωματικών, του  επιθεωρητή Χωροφυλακής Βορείου Ελλάδας, του διευθυντή και του υποδιευθυντή της Αστυνομίας Θεσσαλονίκης, του διοικητή Εθνικής Ασφαλείας της πόλης.

Κανείς δεν έπραξε οτιδήποτε για να εμποδίσει τους δράστες ή για να τους συλλάβει. Αν και το τρίκυκλο έπεσε πάνω στον Λαμπράκη και στη συνοδεία του, αν και ο βουλευτής σωριάστηκε στην άσφαλτο χτυπημένος, κανένας αστυνομικός δεν κινήθηκε για να καταδιώξει τους δράστες. Ο μόνος που έδρασε ήταν ένας περαστικός, ο Μανώλης Χατζηαποστόλου, γνωστός με το όνομα «τίγρης». Ο Χατζηαποστόλου πήδηξε πάνω στο τρίκυκλο και για το επόμενο χιλιόμετρο πάλεψε με τους δύο δράστες και κατάφερε να τους ακινητοποιήσει με τη βοήθεια τελικά ενός τροχονόμου, που προφανώς αγνοούσε τη σκευωρία. Το γεγονός αυτό ήταν καθοριστικό ώστε να οδηγηθούν οι δράστες σε δίκη.

Η δίκη πραγματοποιήθηκε το 1966 και απάλλαξε τους εμπλεκόμενους από την κατηγορία της δολοφονίας. Οι ένορκοι έκριναν ότι ο θάνατος προήλθε εξ αμελείας, δείχνοντας απόλυτη αδιαφορία για τα ενοχοποιητικά στοιχεία. Ο Γκοτζαμάνης και ο Εμμανουηλίδης καταδικάστηκαν κατά συγχώνευση σε 11 και 8,5 χρόνια αντίστοιχα (για πρόκληση βαριών σωματικών κακώσεων ο Γκοτζαμάνης και για συνέργεια ο Εμμανουηλίδης) και αποφυλακίστηκαν επί χούντας. Η απόφαση του Μικτού Ορκωτού Κακουργιοδικείου Θεσσαλονίκης αθώωσε 22 από τους 31 κατηγορούμενους. Σε όλη τη διάρκεια της δίκης, οι μάρτυρες άλλαζαν τις καταθέσεις τους, ενώ πολλοί παραδέχτηκαν ότι είχαν δεχτεί απειλές πριν εμφανιστούν στο δικαστήριο. Πολλά αποδεικτικά στοιχεία εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς, όπως ο λοστός που χρησιμοποίησε ο Εμμανουηλίδης για να χτυπήσει τον βουλευτή. Αθωώθηκαν, επίσης, οι αξιωματικοί της Εθνικής Ασφάλειας που κατηγορούνταν ως ηθικοί αυτουργοί και οι αστυνομικοί που κατηγορούνταν για παράβαση των καθηκόντων τους, οι οποίοι είχαν προσπαθήσει να αποκρύψουν πλήθος ενοχοποιητικών στοιχείων.

Η δίκη ανέδειξε ξεκάθαρα τον καθοριστικό ρόλο του παρακράτους στην πολιτική ζωή της Ελλάδας. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι συνήγοροι της πολιτικής αγωγής συνελήφθησαν και εξορίστηκαν, ενώ ο ανακριτής –και μετέπειτα πρόεδρος της Δημοκρατίας– Χρήστος Σαρτζετάκης φυλακίστηκε. Ωστόσο, η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη προκάλεσε σφοδρότατη διεθνή κατακραυγή και συντέλεσε καθοριστικά στην πτώση της κυβέρνησης Καραμανλή τον ίδιο χρόνο.